Hoàng Hoa Thám - Hùm thiêng Yên Thế

Cuộc khởi nghĩa Yên Thế đã tồn tại ngót 30 năm (1884 - 1913). Trong khói lửa tàn khốc mà những kẻ xâm lược mang đến, Hoàng Hoa Thám đã trở thành một anh hùng dân tộc, một thiên tài, người mà chính giới Pháp cũng phải thừa nhận "mỗi thế kỷ chỉ xuất hiện một lần mà thôi".

Hoàng Hoa Thám không có mặt và chưa phải là linh hồn của cuộc khởi nghĩa Yên Thế ngay từ đầu. Làng Chũng, xã Ngọc Châu, tổng Ngọc Cục nơi ông lớn lên cũng vốn không thuộc Yên Thế ngay từ đầu, nhưng rồi tất cả con người và vùng đất ấy đã gắn bó một cách bền vững như nó vốn là linh hồn, là cốt tủy không thể tách rời nhau của cuộc khởi nghĩa Yên Thế.

Theo cụ Phan Bội Châu thuật lại trong Chân tướng quân thì có lẽ Hoàng Hoa Thám được sinh vào năm 1858 - năm người Pháp gây hấn ở cửa biển Đà Nẵng, mở đầu cuộc xâm lược đối với Việt Nam, vào thời điểm mà vận mạng của Tổ quốc phải đối đầu với sức mạnh của phương Tây. Phải chăng khí thiêng của sông núi đã dồn tụ để sinh thành ra Hoàng Hoa Thám - người làm sáng ngời khí phách của dân tộc Việt Nam trong hành trình cứu nước, cứu nhà kéo dài nhiều chục năm về sau này.

Rèn luyện trong hàng ngũ Đại Trận, tiếp đó là trong hàng ngũ những người dân địa phương để rào làng, lập lũy chống lại những toán thổ phỉ triều Mãn Thanh từ Trung Hoa sang cướp phá, Hoàng Hoa Thám đã trở thành một chiến binh, một thủ lĩnh quân sự thực thụ. Vào quãng năm 1873 Hoàng Hoa Thám 15 tuổi, người Pháp gây sự biến Bắc Kỳ lần thứ nhất và cũng là năm ông có mặt trong cuộc khởi nghĩa Đại Trận. Vào quãng năm 1876 ông  18 tuổi, cưới bà Nguyễn Thị Quyên và cũng là năm bà Đặng Thị Nho - người sau này trở thành vợ ba Đề Thám ra đời. 

Sống với vợ con được một vài năm yên ổn, đến năm 1882, khi người Pháp tiến đánh Bắc Kỳ, người ta lại thấy chàng trai 24 tuổi ấy cùng cha nuôi là Thân Văn Phức (tức Bá Phức) - rời bỏ quê hương lên mạn Hữu Lũng  đầu quân dưới trướng Cai Kinh. Ông mang họ Hoàng từ đó. Khi thực dân Pháp đánh tan được quân của Cai Kinh (Hoàng Đình Kinh - một mệnh quan của triều đình cai quản vùng Hữu Lũng) ông trở về đầu quân cho Đề Nắm.

Liên tiếp những năm sau, nghĩa quân Yên Thế dưới sự lãnh đạo của Đề Nắm - Đề Thám - Bá Phức đã lập nên những chiến thắng vang dội ở Cao Thượng, Hố Chuối và phòng tuyến sông Sỏi, nhưng cũng chịu nhiều tổn thất, trong đó có việc Đề Nắm bị sát hại. Từ mùa xuân năm 1892, Đề Thám đảm nhận vai trò thủ lĩnh tối cao của cuộc khởi nghĩa Yên Thế. Nhiều thủ lĩnh khác như Bá Phức, Thống Luận, Thống Ngô, Đề Công đảm trách nhiệm vụ vỏ bọc cho phong trào. Một số thủ lĩnh khác thì rời bỏ hàng ngũ nghĩa quân. Hoạt động quân sự ở Yên Thế trầm lắng một thời gian khá lâu để bùng nổ trở lại sau vụ bắt cóc Setxnay và Lôgiu dẫn đến cuộc hòa hoãn lần thứ nhất diễn ra vào tháng 10-1895 giữa nhà cầm quyền Pháp và nghĩa quân Yên Thế.

Trong lúc Đề Thám tranh thủ củng cố lại hệ thống đồn lũy và lực lượng thì nhà cầm quyền Pháp lập tỉnh Bắc Giang, trên cơ sở lấy sông Cầu làm phân giới với tỉnh Bắc Ninh, và cử đại tá Galiêni đem quân càn quét Yên Thế một cách khốc liệt, nhằm loại trừ sức đề kháng của phong trào. Đề Thám phải rời Yên Thế lên Tam Đảo.

Tháng 6-1897, Đề Thám trở lại Bắc Giang, giao cho con trai cả là Hoàng Đức Trọng lúc này tròn 20 tuổi, nhiệm vụ mở đường. Cùng lúc ấy Kỳ Đồng và hàng ngàn đồ đệ cũng kéo lên Yên Thế.

Qua thực tế hơn 20 năm lãnh đạo phong trào, lúc chiến, khi hòa và nhất là sau một số năm tiếp cận, mở rộng tầm nhìn, Đề Thám và bộ chỉ huy nghĩa quân đã phác họa được một chủ trương đúng đắn, sát hợp với thời cuộc và yêu cầu của xã hội trong những năm đầu của thế kỷ XX: "Trước hết nên chiếm Hà Nội - thủ phủ của xứ Bắc Kỳ. Một khi đã làm chủ được thành phố này thì sẽ dễ dàng chiếm những thành phố khác và dân chúng mau chóng quy phục mình” . Các hoạt động xây dựng lực lượng ở vùng nông thôn bao quanh Hà Nội diễn ra thật sôi nổi, đến nỗi chánh vệ Pêrô đã phải báo cáo với giám binh Vanhxiliôni rằng: "Rất nhiều người ở hai tỉnh Vĩnh Yên và Phúc Yên đã sang Yên Thế, bỗng trở về làng bán ruộng lấy tiền mua súng đạn và quân trang". Có mặt trong hàng ngũ nghĩa quân không chỉ là những nông dân mất ruộng, những tá điền, những binh sĩ phản chiến, thợ thủ công mà còn có con em các quan lại, trí thức địa phương và các kỳ hào.

Nhờ thay đổi nhãn quan, Đề Thám đã góp phần quan trọng làm chuyển hóa phong trào nông dân Yên Thế mang tính tự phát thành phong trào giải phóng dân tộc, thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân trong xã hội Việt Nam tham gia vào sự nghiệp đánh đuổi ngoại xâm. Ông đã quán triệt đến cùng tư tưởng bạo lực trong chỉ đạo và tổ chức phong trào đấu tranh vũ trang. Nhờ giữ vững sự thống nhất về tư tưởng, có mối quan hệ mật thiết với quần chúng nên bao giờ ông và bộ chỉ huy cũng có những nhận định sáng suốt trước tất cả mưu toan của kẻ thù, nắm bắt được thời cơ, khoét sâu mâu thuẫn trong nội bộ đối phương, chú trọng tăng cường mọi khả năng tuyên truyền để nêu cao tính chính nghĩa của phong trào, nâng cao uy tín của bộ chỉ huy và nghĩa quân để cuốn hút quần chúng tham gia, khiến cho phong trào Yên Thế nhanh chóng hòa nhập được với các xu hướng yêu nước khác đang diễn ra trên phạm vi cả nước, mà đặc biệt là đối với khu vực Bắc Kỳ.

Trên đây là những mảng sáng, những phần đã rõ về người anh hùng dân tộc Hoàng Hoa Thám, nhưng cũng còn không ít những mảng chưa hé lộ về cuộc đời và sự nghiệp chiến trận, cũng như những người quanh ông đã góp phần làm nên những vinh quang, những chiến công, những cay đắng trong ngót nửa thế kỷ mà chúng ta phải có phận sự làm rõ, làm sáng tỏ hoặc minh oan cho họ.

Đó có thể là những thủ lĩnh, những phong trào nông dân mà người anh hùng ấy đã từng cộng tác, đã từng có mặt nhưng đã mờ phai trong ký ức cũng như không được ghi lại trong sử sách một dòng, kiểu như Đại Trận, cũng như cuộc khởi nghĩa Ngọc Lý những năm 70 của thế kỷ XIX.

Đó có thể là những người góp phần xây dựng phong trào, đón nhận và đào tạo ông trở thành một thiên tài về quân sự, như Cai Kinh, Đề Nắm mà đến giờ đây ta chưa có dịp đánh giá công lao của họ một cách công bằng.

Đó có thể là những Bá Phức, Lê Hoan vừa tạo vỏ bọc, vừa ngầm giúp ông thoát khỏi những âm mưu hiểm độc của kẻ thù, mà giờ đây họ vẫn chưa được minh oan trả lại những phần sáng, phần công lao bên cạnh những lỗi lầm của họ.

Và còn nhiều hơn thế nữa. Những di tích gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của Hoàng Hoa Thám trên khắp vùng Tân Yên, Yên Thế, Việt Yên, Hiệp Hòa và đặc biệt ở vùng Vĩnh Phúc, chỗ nào cũng gặp, chỗ nào cũng sáng ngời những chiến công, biết đến bao giờ tỏa sáng trở lại để chắp nối những câu chuyện về những nẻo đường chiến trận đầy vinh quang đó.

Với tư cách của một người nhiều năm nghiên cứu về cuộc khởi nghĩa Yên Thế và Hoàng Hoa Thám, tôi chỉ có một mong muốn về những gì chưa lý giải được, những góc còn khuất lấp trong thuở ban đầu của ông, sự hy sinh đầy huyền thoại của ông dần dần được làm sáng tỏ. Sẽ có một bảo tàng thật sống động và thật đầy đủ về ông ngay trên mảnh đất Yên Thế tiếng tăm vang dội này./.

Nguồn: BacGiang.net